Historisch museum Het Sterkenhuis in Bergen staat in september traditiegetrouw stil bij de beruchte slag van 1799, die zich 224 jaar geleden afspeelde voor de deur van het museum. Deze keer met bijzondere aandacht voor een aantal orthodox religieuze voorwerpen. Russische- en Kozakse militairen verliezen hun ‘kerkelijke heiligdommen’ op weg naar Bergen tijdens de slag van 19 september 1799.

Op 19 september 1799 omstreeks 03.30 uur ‘s nachts is een Kozakse- of Russische officier een zilveren geboortekruisje kwijtgeraakt in de omgeving van Hargen, op weg naar Schoorl en Bergen, om deze dorpen in te nemen. De plaats van de vondst laat (bijna) exact zien op welk tijdstip deze verloren is. De kwaliteit van het zilveren geboortekruisje dat nu –  na 224 jaar – te bewonderen is in de 1799-expositie van Museum het Sterkenhuis, is nog steeds uitmuntend. De vertaling van de Cyrillische tekst op het kruisje is psalm 68 van de Septuagant (70), naam voor de Griekse vertaling van het Oude Testament/Tenach (= Hebreeuwse Bijbel): “Dat God zal Verrijzen en Zijn vijanden worden verstrooid, dat Zij die hem haten, mogen vluchten voor zijn aangezicht.”

Dit is een unieke vondst. De meeste soldaten droegen een kleinere, bronzen versie, omdat deze goedkoper was en de ouders van een soldaat over weinig geld beschikten. Het is dus bijna zeker dat dit zilveren geboortekruisje gedragen werd door een officier (Kozak of Rus).

*De vertaling is van Hildo Bos, priester Russisch Orthodoxe kerk, Amsterdam
Kozakken uit de Oekraïne. Tekenaar onbekend. Datering 1799. Collectie Noord-Hollands Archief. Haarlem.

Er zijn de afgelopen decennia nog meer orthodox kerkelijke voorwerpen gevonden die nu ook te bewonderen zijn in museum Het Sterkenhuis, volgens kenners een unieke verzameling.

Triptiek (drieluik) en diptiek (tweeluik), geschonken door Kozakse en/of Russische soldaten, in de dagen na 19 september 1799, aan Alkmaarders als dank voor het verstrekken van brood en water tijdens hun internering in de Grote Kerk (o.a. de 1275 gevangen genomen Kozakken, Russen en Britten tijdens de slag bij Bergen).

Bronzen halskruisje, bronzen geboortekruisje en een bijbelplaat met in het midden het orthodoxe kruis, deze plaat was bevestigd op de voorzijde van een bijbel, eigendom van een legeraalmoezenier (priester).

Hoe komen deze voorwerpen in Bergen en omgeving terecht?
Medio 1799 heeft Frankrijk, aanhanger van het liberalisme (vrijheid, gelijkheid en broederschap), grote delen van Europa veroverd. De koning van Engeland en de tsaar van Rusland zijn bang dat Frankrijk  hun respectievelijke landen ook gaan aanvallen, gezien door de bril van deze heersers die het absolutisme aanhangen (Lodewijk XIV had zelfs een eigen leuze: l’état c’est moi (ik ben de staat)). Engeland en Rusland vormen een coalitie en besluiten om de macht van Frankrijk in te perken en het gezag van Oranje te herstellen, tot een invasie op het vasteland van Europa, om te beginnen in de Bataafse Republiek (ook wel de 2^e Coalitie Oorlog genoemd).

Op 27 augustus 1799, om 4 uur in de ochtend landen er 7000 Britten (Engelsen, Schotten, Welshmen en Ieren) op de Noord-Hollandse kust onder bevel van generaal Sir Ralph Abercromby, tussen Groote-en Kleine Keeten. De Bataafse kustverdediging onder bevel van generaal Herman Willem Daendels is kansloos. Zij moeten vluchten en verlaten ook de stellingen in (Den) Helder. Op de 28^e wordt (Den) Helder ingenomen, inclusief de Bataafse oorlogsvloot van schout-bij-nacht Samuel Story. De Britten nemen de Zijpe in en de omringdijk is een perfecte verdediging tegen mogelijke aanvallen van de Fransen en Bataven. En jawel, op 10 september 1799 valt het gecombineerde Frans-Bataafse leger de Britten aan, onder bevel van de opperbevelhebber, de Franse generaal Guillaume Marie Anne Brune.
De Britten worden op drie plaatsen aangevallen: Eenigenburg/Sint Maarten, Schoorldam/Krabbendam en Petten. Alle aanvallen van het Frans-Bataafse leger worden afgeslagen. In de 8 dagen hierna komen er nog eens 13.000 Britten en 18.000 Russen in (Den) Helder aan land. Zij staan nu onder opperbevel van de Hertog van York (2^e zoon van de Engelse koning George III). Half september telt het Frans-Bataafse leger ruim 40.000 manschappen. Op 19 september besluit de hertog van York, in alle vroegte (02.30 uur) de Frans-Bataafse stellingen aan te vallen, en wel op 4 plaatsen tegelijk. De zwaarste aanval wordt op Bergen uitgevoerd onder bevel van de Russische generaal Johann Hermann von Fersen, 9000 Russen en 2500 Britten. Na zware gevechten bij Camperduin, Hargen, Groet, Catrijp, Schoorl en Aagtdorp wordt Bergen om 07.30 uur ingenomen. Om dit te vieren geven zij zich over aan drinkgelagen. Het Franse arsenaal (nu B&B aan de Ruïnelaan), de kroegen en woningen zijn niet veilig.
Generaal Brune besluit tot een tegenaanval, met nieuwe troepen. Er volgt na een hevige strijd bij de Ruïnekerk een zwaar gevecht in het Bergense bos en in de polders. Generaal Hermann wordt met 1274 manschappen gevangen genomen en naar Alkmaar afgevoerd en ‘n week gevangen gehouden in de Grote Kerk. De overige Russen en Britten vluchten, nu onder bevel van generaal Magnus Gustav von Essen, naar hun stellingen in de Zijpe. Duizenden Fransen, Bataven, Russen en Britten komen deze dag om het leven, tussen de Zijpe en Bergen.

“De Bataille Van Bergen den 19^e September 1799”. Links ziet u de Fransen en rechts de Russen bij de boerderij waar vandaag de dag museum Het Sterkenhuis gehuisvest is. In de achtergrond ziet u de Ruïnekerk.
Brouwers naar J.A. Langendijk. Ets. Museum het Sterkenhuis.

Het verdere verloop van de Invasie 1799
De tweede slag bij Bergen vindt plaats op 2 oktober 1799. 4 Brits-Russische colonnes moeten vanuit de Zijpe o.a. optrekken naar Bergen, het duingebied en het strand. Er vinden zware gevechten in de duinen plaats tussen Bergen en “het huidige Bergen aan Zee”, in bijzonder door het Russische leger. De Britten trekken op via het strand en de duinen naar Egmond aan Zee. Beide zijden lijden wederom zware verliezen. Het Frans-Bataafse leger wordt ’s avonds verdreven en trekken zich terug op de lijn Beverwijk-Castricum-Limmen-Akersloot. Alkmaar wordt op 3 oktober door de Britten ingenomen. In de ochtend van 6 oktober vallen de Britten en Russen de Frans-Bataafse stellingen aan bij Limmen, Akersloot en Bakkum. Uiteindelijk wordt Castricum door de Russen ingenomen. Snel daarna neemt de Franse generaal Brune Castricum weer in. Daarna weer Britten en Russen. Een laatste charge van de Bataafse cavalerie onder bevel van kolonel Franciscus Maria Aloisius Barnabas de Quaita zorgt er voor dat de invasietroepen zich moeten terugtrekken.
De strijd eindigt echter onbeslist en er gaan geruchten dat de Franse generaal Brune door de hertog van York is omgekocht. Brune zou 2 raspaarden en een grote som geld in de vorm van een tas vol gouden munten hebben ontvangen. De onderhandelingen voor het vredesverdrag starten op 15 oktober en op 18 oktober 1799 wordt deze ondertekend door de onderhandelaars: de Franse brigade-generaal Claude Rostollant en de Britse majoor-generaal John Knox, in het hoofdkwartier van Brune aan de Oudegracht 218 in Alkmaar. Op 22 oktober vertrekken de eerste Britten en Russen uit (Den) Helder. Door het slechte weer verlaten de laatste schepen (Den) Helder op 29 november 1799. Er zijn tijdens deze invasie ruim 20.000 doden, gewonden en vermisten te betreuren, Britten, Russen, Fransen en Bataven.

Een monument in Bergen ter nagedachtenis aan de gevallenen van 19 september en 2 oktober 1799
Ter nagedachtenis aan de gevallenen werd in 1901 het Russisch Monument in Bergen onthuld op verzoek van de tsaar van Rusland. Bij het monument liggen ruim 500 Russen, Kozakken (uit de huidige Oekraïne) en enkele Britten begraven, gesneuveld op 19 september en 2 oktober 1799. Het monument bevindt zich bij de kruising van Russenweg en Notweg. De vertaling van de Cyrillische tekst luidt: “Eeuwige herinnering aan de Russische krijgers, gevallen bij Bergen op de 8^ste en de 21^ste september van het jaar 1799” (volgens onze kalender 19 september en 2 oktober 1799). Op de achterzijde staat een Cyrillisch opschrift, vertaald: “Opgericht in het jaar 1901”.

Foto M.J. Noort, juni 2023

Wilt u de orthodoxe stille getuigen en meer van deze invasie zien?
Dat kan t/m zondag 29 oktober a.s., in de tentoonstelling Invasie 1799 op de eerste verdieping van museum Het Sterkenhuis. Een aanrader voor iedereen die meer wil weten over deze ‘onbekende’ geschiedenis. Het museum is geopend van dinsdag t/m zondag van 13.00 tot 17.00 uur. Adres: Oude Prinsweg 21, 1861 CS Bergen NH. Telefoon 072-2015000. [email protected]

Tekst: John Grooteman, september 2023